We worden als voelers geboren en tot denkers gemaakt
Deze quote van de Portugees-Amerikaanse neurowetenschapper Antonio Damasio illustreert heel mooi wat voor haptotherapeuten het uitgangspunt is: ons lichaam reageert veel sneller dan ons brein op alles wat van buiten op ons afkomt. Hoe zit dat met emoties, voelen en het denken?
Emoties
Emoties worden vaak binnen het domein van de psychologie geplaatst. Dat klinkt logisch, maar het tegendeel is waar! Damasio vertelt heel mooi en precies wat emoties en gevoelens zijn en welke rol ze spelen voor ieder mens persoonlijk en in sociale omstandigheden In feite, zegt hij, zijn het automatisch optredende lichamelijke, fysiologische processen. Emoties zijn reacties van ons lichaam op datgene wat om ons heen gebeurt: trillen, transpireren, verkrampen, versneld ademen, verhoogde hartslag, vernauwde blik, koud of warme krijgen, bleek worden etc. Ze ontstaan automatisch en onbewust. We hebben er niet zoveel over te zeggen. Ze overkomen ons. Een mooi voorbeeld is de ontroering die ons kan overvallen bij het zien van een bepaalde scene in een film of bij een muziekstuk. Dat bedenken we niet, het gebeurt. De spreekwoordelijke nekharen die overeind gaan staan als boosheid wordt opgeroepen, of de brok in de keel als er zich verdriet voordoet of de vlinders in de buik bij verliefdheid zijn prachtige voorbeelden van de fysiologische basis van emoties.
Emoties zijn van levensbelang. Het centrale doel ervan is om onze kans op overleven te vergroten. Het zijn dus evolutionair vastgelegde reacties op zowel bedreigingen als kansen in het leven. Bedreigingen kwamen vroeg in de evolutie van de mens vooral van andere diersoorten of natuurverschijnselen die gevaar kunnen aanrichten. Kansen hadden en hebben vooral met eten en seks te maken aangezien beide de essentie van het voortbestaan van onze soort zijn. Precies om deze reden verschillen emoties niet veel tussen individuele mensen. In essentie vertonen emoties bij mensen van alle streken op aarde veel overeenkomsten. Zelfs in vergelijking met andere diersoorten zijn de verschillen klein.
Een ander kenmerk is dat emoties vele malen sneller zijn dan ons rationele handelen of zelfs het bewustzijn van de emotie. Ze kunnen klein en subtiel zijn of heftiger, maar ze zijn begonnen al voordat we het opmerken. We kunnen ons er wel bewust van worden, gewaarworden, maar dan zijn er allerlei processen al lang in gang gezet.
Als we kijken welke emoties kunnen worden onderscheiden, dan zien we vaak dat er vier basisemoties worden genoemd: blij, boos, bang en bedroefd. De zogenaamde vier B’s. Bedroefd is eigenlijk verdriet. Vaak worden er nog twee andere emoties aan toegevoegd: walging en verrassing. Voor al deze emoties geldt dat het automatische reacties van ons lichaam zijn op omstandigheden die zich aan ons voordoen en die we niet bedenken. We kunnen er wel op verschillende manieren mee omgaan. Mensen zijn in staat emoties te negeren, weg te drukken, te ontkennen of anderzijds juist te onderkennen, te erkennen, te herkennen en ze serieus te nemen. We kunnen ons ervoor openstellen en ze bewust waarnemen of ons ervoor afsluiten. Afsluiten voor emoties is eigenlijk het contact ermee verliezen, want ze zijn er hoe dan ook wel.
Gevoelens
Gevoelens horen daarentegen wel tot het psychologische domein. Gevoelens lijken op emoties en liggen daar ook dichtbij, maar ze zijn iets anders. Het voelen van emoties (want dat zijn gevoelens) gaat eigenlijk een stap verder, die zitten meer in het bewustzijn. We starten pas met voelen als emoties ons brein binnen dringen. Voelen is als het ware het vormen van een beeld van wat er in onszelf gaande is als we een emotie hebben. Het is zo gezegd echt ‘the next thing’ zegt Damasio. Door het voelen maken we emoties die zich voordoen bewust en daar waar emoties er gewoon zijn hebben we taal nodig om gevoelens te beschrijven. We kunnen in gevoelens nuanceringen of vertalingen van de lichamelijke reacties maken en ervaren. Juist omdat we wat afstand kunnen nemen en we ze kunnen benoemen kunnen ze in ons geheugen en onze herinnering blijven en kunnen we ze gebruiken voor planning en vooruitzien. We kunnen leren van deze ervaringen, waardoor we onze acties kunnen plannen en keuzes en beslissingen nemen. Om emoties bewust te maken, er enige afstand van te nemen en er dus adequaat mee om te gaan, hebben we onze grote hersenen nodig, de zogenaamde frontale cortex.
Op gevoelens hoéven we niet te reageren, maar we kúnnen er naar handelen. Grote emoties zijn in dat opzicht veel dwingender. Die reactie komt automatisch en vanzelf, in ieder geval op lichamelijk niveau. Als we emoties kunnen scheiden in de bovengenoemde vier B’s, (eventueel uitgebreid met de emoties verrassing en walging), dan zijn gevoelens de nuancering ervan. Bij de emotie boosheid kunnen we bijvoorbeeld denken aan gevoelens van irritatie, ergernis, onvrede, frustratie, onmacht etc.
Bovenstaande stuk is een bewerking van de tekst over emoties en gevoelens in het boek ‘Omgaan met druk’ dat ik samen met Roel Klaassen en Robien Klaassen-Roet schreef. In het boek gaan we aan de hand van persoonlijke verhalen van 14 min of meer bekende Nederlanders over hun eigen ervaringen met betrekking tot druk in op de rol van emoties en gevoelens.
Een belangrijke rode draad in hun verhalen wordt gevormd door de verschillende perspectieven die op het omgaan met emoties worden beschreven. Samengevat: er tegen vechten, jezelf erin verliezen of ze aanvaarden.
In ons boek zeggen we daarover:
Zoals gezegd: emoties zijn er en je kunt er op verschillende manieren mee omgaan. De emoties die we hebben als we druk ervaren kunnen we proberen te bevechten of we kunnen ze accepteren. Bevechten lijkt een goede manier want dan zijn zeer schijnbaar niet. Dat is echter niet waar, emoties zijn er zonder dat we dat willen en emoties hebben de neiging naar buiten te komen. Vandaar de naam emotie, afkomstig van het Latijnse e-movere, waar het woord bewegen in zit (Engels: to move). Het voorvoegsel ‘e’ staat voor naar buiten. Emotie is dus letterlijk in beweging brengen, naar buiten bewegen. We kunnen emoties ook wel vergelijken met een opgeblazen ballon die onder water zit. Die ballon wil naar boven drijven en boven het oppervlak komen. Het kost kracht om de ballon onder water te houden. Dat is precies hetzelfde met emoties: ze willen naar buiten en het kost kracht om ze onder het oppervlak te houden. Emoties bestrijden of bevechten lijkt dus zinloos. Op zijn minst kost het spanning en kracht.
Er zijn ook mensen die emoties niet wegdrukken, maar er als het ware teveel in gaan zitten. Zij klampen zich vast aan de emoties, waardoor ze niet op de natuurlijke manier weer kunnen afnemen. Er lijkt in zo’n geval een soort verslaving aan emoties te bestaan. Zowel het wegdrukken van emoties als het vastklampen aan emoties heeft op den duur gevolgen: het lichaam raakt overbelast en uit balans en de stroom van negatieve en alarmerende gedachten raakt versterkt.
Emoties worden wel eens vergeleken met de golven van de zee: ze zwellen aan tot zij hun hoogste punt bereiken, waarna ze langzaam wegebben. Als je daarop kunt vertrouwen hoef je ze niet te bevechten. Een derde manier van omgaan met emoties is dan ook het accepteren dat ze er zijn. Accepteren of toelaten van emoties geeft je de mogelijkheid om er op een adequate manier mee om te gaan. Je kunt ze bekijken en er enige afstand van nemen. Emoties zijn goed noch slecht. Ze geven je de mogelijkheid te registreren wat er in je omgaat. Het geeft je heel persoonlijke informatie over hoe iets voor jou is, hoe jij iets ervaart. Door JA te zeggen tegen je emoties, laat je je weerstand ertegen los en ben je in staat om je niet te laten leiden door de angst voor de emoties. En dit is erg belangrijk, want weerstand houdt datgene waar je weerstand tegen biedt in stand, het houdt je aandacht gericht op wat je niet wil voelen. Dit is de reden waarom je onwelgevallige emoties ontkennen of wegdrukken en jezelf forceren om altijd vrolijk en optimistisch te zijn niet werkt. Je gaat je er op den duur alleen maar slechter door voelen en het kost je onnodig veel energie.
Dat laatste neemt niet weg dat we op bepaalde momenten ervoor kunnen kiezen om de emoties onder controle proberen te krijgen. De angst die zich uit in verhoogde hartslag en een versnelde ademhaling vlak voor een examen of optreden kunnen we best even onder controle proberen te krijgen door even een ademhalings- of ontspanningsoefening te doen. Daarmee krijgen we de lichamelijke reacties even onder controle en kunnen we wellicht beter presteren. Als we daarentegen denken dat we alle emoties altijd onder controle kunnen krijgen putten we onszelf uit en doen we onszelf ook tekort. Emoties zeggen ons iets over wie we zijn, wat gebeurtenissen voor ons betekenen en de signalen van ons lichaam geven ons heel individuele informatie over wat er met ons gebeurt. Dat geeft richting aan ons handelen. Als we boos zijn geeft dat aanleiding te gaan staan voor wie we zijn. Als we bang zijn is dat informatie over het verlangen naar steun en verdriet ervaren zou kunnen betekenen dat we troost nodig hebben.
Door mijn andere boeken loopt min of meer dezelfde rode draad. Je bent wie je bent, geboren met het genetische materiaal van je ouders en voorouders. Een uniek persoon met een eigen persoonlijkheid en eigen vermogen tot voelen en denken. Door jezelf te leren kennen, een goed ontwikkeld ik-besef (en niet vechten tegen wat er is), kun je keuzes maken die voor jou kloppen en waar je verantwoordelijkheid voor kunt nemen.
In het boek ‘De Innerlijke meetlat’ spreek ik over een soort gevoeld geweten, een gevoel dat heel goed aangeeft wat voor mij pluis is en wat niet. Als ik goed blijf voelen bij mezelf weet ik heel goed of mijn gedrag bijdraagt aan een betere leefomgeving of niet. Als ik mijn gevoelde geweten uit zet handel ik vanuit ratio en eigenbelang.
Het boek ‘mannen van 50’ gaat over de onvermijdelijke veranderingen die plaatsvinden in de levensfase van middelbare mannen. Mannen die zich verzetten tegen de lichamelijke, sociale en psychologische veranderingen van het ouder worden, worden vermoeide helden genoemd. Mannen die kapot gaan aan het blijven volhouden van oude patronen, waarmee ze groei van nieuwe mogelijkheden tegen gaan.
Mijn eerste boek ‘Haptonomie – een kwestie van gevoel’ geeft een beschrijving van haptonomie als mensvisie en haptotherapie als therapeutische toepassing daarvan. Ook daar gaat het over de mens als voelend wezen, die ook in staat is te denken.
We worden als voelers geboren en tot denkers gemaakt
Wil je weten wat haptotherapie voor jou kan betekenen voor traumaverwerking of ptss, neem contact op met een haptotherapeut bij jou in de buurt.
Lees meer over haptotherapie en haptonomie of zoek een haptotherapeut bij jou in de buurt.
Wist je dat er veel onderzoek is uitgevoerd op het gebied van haptonomie en haptotherapie ?
-
Wist je dat er veel onderzoek is uitgevoerd op het gebied van haptonomie en haptotherapie ?